Er zijn al doopsgezinden in de Zaanstreek vanaf 1530. Omstreeks 1543 bestaat er al een gemeente in ’t Kalf (Zaandam Noord-Oost).Zij noemen zich de Waterlandse doopsgezinden Deze komen bijeen in een schuur. De “vermaning” staat aan het Grote Glop aan de Oostzijde waar nu de Prins Bernardburg over de Zaan ligt. Leraar is Klaas Noome die in dat zelfde jaar door de dienaars van de inquisitie gevangen genomen wordt en naar Haarlem is gebracht. Omdat niemand van de leden goed kon lezen, en zijn zoon Klaas het lezen van zijn vader had geleerd, las hij voortaan uit de bijbel voor in de dienst.

1. Prent van het “Oude – en Het Nieuwe Huys”

In 1573 werd Zaandam vanuit Amsterdam door Spaanse soldaten van Bossu bezet. In 1578 ging Amsterdam over op de Prins van Oranje en verdwenen de Spaanse troepen uit Zaandam (Dit leidde tot de viering van de 3e Pinksterdag in de Zaanstreek.)

Omdat dit gebied enigszins afgelegen ligt en daardoor tijdens de vervolgingen relatief veilig is, werd het een toevluchtsoord voor hen die aan geloofsvervolging bloot stonden. Door het verraad van Renneburg in 1580 was Friesland ook niet meer veilig en kwamen vele Friese doopsgezinden naar de Zaanstreek. Toen in 1584 Antwerpen in Spaanse handen viel, kwamen ook Vlaamse doopsgezinden naar de Zaanstreek Door de toenemende welvaart op het gebied van scheepsbouw, handel en scheepvaart was er een immigratie van dopersen uit andere streken van ons land.

Er ontstonden in Zaandam meerdere doopsgezinde gemeenten. De voornaamste daarvan waren:

De oorspronkelijke Zaandamse, die zich de Waterlandse noemde; hier stond de eenheid en de algemeenheid van de gemeente voorop. 
De Friese doopsgezinde gemeente; hier was de zuiverheid en het gezag van de oudste maatstaf. Deze mensen kleedden zich sober en beschikten over degelijk en mooi huisraad. 
De Vlaamse doopsgezinden gemeente; hier waren de oorspronkelijke beginselen het meest zuiver bewaard en stelden geringe eisen aan hun woningen. 
Vanaf 1578 eindigen in de Zaanstreek zowel de oorlog als de geloofvervolging. Er zijn dan verschillende richtingen bij de doopsgezinden, o.a. Friezen, Waterlanders en Vlamingen. De Friezen hadden een vermaning op de Zuiddijk, waar ze in 1613 uitgroeiden. Ze verhuisden naar de Westzijde, even ten noorden de meelmolen “De Ruyter”. In 1628 verhuisden zij opnieuw maar nu naar de overkant waar momenteel de supermarkt van Lidl gevestigd is, en bouwen daar een vermaning “Het Oude Huys”. De Waterlanders hebben een vermaning aan de Oostzijde, en vanaf 1655 ook een aan het Dampad, het Dammerhuys (West-Zaandam). De Vlamingen die in Zaandam, maakten eerst gebruik van de Vlaamse vermaning in Koog a/d Zaan en krijgen nu in 1649 een vermaning in Zaandam aan het Stikkelspad ( Stationsstraat 6).

Inmiddels ontstaan er nog andere groepen doopsgezinden zoals het Aris Jansz-volk, een afscheiding van de Friese gemeente, met een vermaning in de Oostzijde, hoek Halstraat en de Groninger Oude Vlamingen met een vermaning op het Molenpad (nu Molenstraat, ook Oostzijde). Samen 6 kerkgebouwen van vijf Doopsgezinde Gemeente met in 1658 in totaal 650 leden. Met kinderen meegerekend waren dat 1.400 zielen op de toenmalige bevolking van 7.000 ofwel 20%.

In 1687 kwam het tot een fusie van de Waterlanders op het Dampad met de Vlamingen van het Stikkelspad. De nieuwe gemeente ging verder onder de naam “De Vereenigde Doopsgezinde Gemeente van Westzaandam”. De bedoeling was om een nieuwe vermaning te bouwen waarna de oude Vermaningen voor de predikdienst onbruikbaar werden. Op 8 april 1687 werd in de Molenbuurt een aan de Zaan gelegen voormalige scheepswerf van de erven Brooker gekocht voor de som van 6.700,00 Naar een ontwerp van Pieter Lourens werd hier een nieuwe kerk gebouwd die de naam “Het Nieuwe Huys”” kreeg (het huidige kerkgebouw Westzijde 80) Op 16 juni 1687 werd met heien begonnen en al op 2 november van hetzelfde jaar werd de nieuwe vermaning in gebruik genomen. De bouwkosten bedroegen f 19.731,00.

Ter ondersteuning van de kerkzang werd op 31 januari 1782 aan orgelbouwer J.P.Kunkel, meester orgelmaker te Rotterdam opdracht gegeven om voor f 4.900,00 Dit orgel werd op 14 maart 1784 in gebruik genomen .In 1841 kwam een fusie van De Vereenigde Gemeente met de Friezen van “Het Oude Huys” tot stand. Hun vermaning werd buiten gebruik gesteld. Om financiële redenen zal men de naam Friese Doopsgezinde Gemeente voeren.

2. Voetwassing bij Oude Vlaamse doopsgezinden

De Waterlanders van de Oostzijde bleven nog zelfstandig In 1861 werd hun vermaning vervangen door een nieuw stenen gebouw Oostzijde 82. Dit gebouw werd door zijn achthoekige vorm in de volksmond De Doofpot genoemd. De oude Vermaning werd gesloopt, maar het daarnaast bestaande weeshuis werd nog lang gehandhaafd. Later werd dat het kinderhuis “Oosterweide” alvorens te wijken voor de oprit van de Prins Bernardbrug.

3. 18e eeuw Zaangezicht, links achter Het Nieuwe Huys

In 1948 kwam een fusie tot stand van de Vereenigde Gemeente met de Waterlandse van de Oostzijde. De gemeente ging toen verder onder de naam “de Doopsgezinde Gemeente Zaandam”. Andere niet met name genoemde doopsgezinde groeperingen waren al eerder in een groter geheel opgegaan. De Gemeente tel thans 130 leden en 29 belangstellenden.

Bronnen: 
Encyclopedie v.d Zaanstreek en “De kerk in het midden ” G.Oosterbaan

4. De Vermaning (Doofpot)in de Oostzijde van de Waterlandse doopsgezinden